میثم کهن‌ترابی 1
چکیده
یکی از دغدغههای مؤمنان، حفظ و سلامت دین در آخر الزمان است. دورانی که روایات آن را سخت و مشقتبار توصیف کردهاند. لازمه زندگی توأم با ایمان در آخر الزمان، شناخت تکالیف، وظایف و ارزشهایی است که ائمه معصومین علیه السلام بر صیانت از آن تأکید فراوان داشتهاند. حضرت علی علیه السلام در نهج‌البلاغه با استعانت از علم امامت و در مقام اخبار از آینده، مصادیقی را از ارزش‌های دگرگون شده در آن دوران بیان می‌فرماید. بیشک عبارات نهج البلاغه در این مقوله، ما را در شناخت انحرافات و لغزشها در دورانی پر فراز و نشیب یاری می‌رساند. در این نوشتار نمونههایی را از ارزش‌های مسخ‌شده در آخر الزمان از نظر خواهیم گذراند.
کلیدواژه‌ها: آخرالزمان، ارزش‌ها، انحرافات، نهج البلاغه، دین.
چکیده
یکی از دغدغههای مؤمنان، حفظ و سلامت دین در آخر الزمان است. دورانی که روایات آن را سخت و مشقتبار توصیف کردهاند. لازمه زندگی توأم با ایمان در آخر الزمان، شناخت تکالیف، وظایف و ارزشهایی است که ائمه معصومین علیه السلام بر صیانت از آن تأکید فراوان داشتهاند. حضرت علی علیه السلام در نهج‌البلاغه با استعانت از علم امامت و در مقام اخبار از آینده، مصادیقی را از ارزش‌های دگرگون شده در آن دوران بیان می‌فرماید. بیشک عبارات نهج البلاغه در این مقوله، ما را در شناخت انحرافات و لغزشها در دورانی پر فراز و نشیب یاری می‌رساند. در این نوشتار نمونههایی را از ارزش‌های مسخ‌شده در آخر الزمان از نظر خواهیم گذراند.
کلیدواژه‌ها: آخرالزمان، ارزش‌ها، انحرافات، نهج البلاغه، دین.
مقدمه
برای هر طالب حقیقتی روشن است که مسیر وصول به سعادت و کمال، راه دین است و خداوند با تشریع احکامی‌که بشر را در جهت رسیدن به مطلوب یاری می‌رساند، لطف خویش را بر بندگان تمام نموده است. حضرت علی علیه السلام این حقیقت را به زیباترین صورت بیان فرموده است:
أَلَا وَ إِنَّ شَرَائِعَ الدِّینِ وَاحِدَةٌ وَ سُبُلَهُ قَاصِدَةٌ 2.
اما احکام دین زمانی نتیجهبخش خواهد بود که پیروان آن در عمل به فرامین و احکام سستی نورزند و یا به سبب کسب منفعت شخصی یا گروهی، نظرات و آرای خویش را بر آن تحمیل نکنند و هر کس در حد و توان خود از حریم دین محافظت نماید. پیشوای پرهیزگاران در نامه سراسر حکمت خویش به محمد بن ابی بکر به این تکلیف مهم اشاره می‌فرمایند:
أَنْتَ مَحْقُوقٌ أَنْ تُخَالِفَ عَلَی نَفْسِکَ، وَأَنْ تُنَافِحَ عَنْ دِینک 3.
در این بیان حضرت به مخالفت با نفس و چشم‌پوشی از لذایذ از طرفی، و محافظت و مراقبت همه جانبه از دین از طرف دیگر، فرمان داده است.
اما روایات معصومین علیهم السلام خبر از وقوع زمانی می‌دهند که در آن کژیها و انحرافات به حریم دین نفوذ می‌کنند و ارزش‌ها را دگرگون می‌سازند. این دگرگونیها در آن دوران _ که در روایات از آن تعبیر به آخر الزمان شده است _ در شدیدترین صورت خویش جلوه می‌کنند. مولای متقیان در عبارتی نورانی و در مقام تشبیه می‌فرمایند:
أَیهَا النَّاسُ، سَیأْتی عَلَیکُمْ زَمَانٌ یکْفَأُ فِیهِ الْإِسْلاَمُ، کَمَا یکْفَأُ الْإِنَاءُ بِمَا فِیهِ 4.
حضرت علی علیه السلام اسلام را در آن دوران به ظرفی واژگون تشبیه می‌کند که هر چه در آن است ریخته می‌شود. این‌ها همه، خبر از شرایطی سخت و مشقت آور میدهد. آن چه در آن عصر، بیش از هر چیز به نجات و فلاح انسان کمک می‌کند، شناخت انحرافات و ناراستیهایی است که در لباس حق جلوه کردهاند. حرام‌هایی که به نام حلال عرضه می‌شوند و توجیهاتی که از گناهان، پاداش و ثواب می‌سازند.
حضرت علی علیه السلام به عنوان مظهر حقیقت و عدالت و دل‌سوزترین افراد به هدایت و رستگاری مردم، در میان سخنرانیها و موعظههای خویش، آخر الزمان و ویژگیهای آن را بیان فرموده است. شریف رضی قسمتی از آن‌ها را در نهج‌البلاغه گردآوری کرده است که هم چون آبی گوارا در بیابانی گرم و مهلک، حیات‌بخش است. شارح متعزلی مذهب نهج البلاغه، آیندهنگری حضرت را در این مقوله معجزه و بی نظیر می‌داند و نقل می‌کند که هیچ یک از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله در این باب سخنانی این چنین بیان نکردهاند 5.
سعی نگارنده بر این است که با تتبعی متقن و فراگیر، سخنان حضرت علی علیه السلام را در رابطه با ارزشهایی که در آخر الزمان دگرگون می‌شود و جای خویش را به ضدارزشها می‌سپارند، به صورت موضوعی گردهم آورد و مورد بحث و پژوهش قرار دهد. امید است که با تأمل در کلام حضرت، که به حق «فوق کلام المخلوق و دون کلام الخالق» است به شناخت حقیقت ارزش‌های والای اسلام نایل شویم.
پی نوشت :
1.دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشکده اصول الدین تهران.
2.نهج البلاغه، خطبه 120
3.همان، نامه 37
4.همان، خطبه 103
5.شرح نهج البلاغه، ج18، ص281
1. معنای لغوی و اصطلاحی واژه «آخر الزمان»
به بخش پایانی هر مجموعه، آخر و بر وقت، خواه کم و یا زیاد باشد، زمان میگویند 1. آخر الزمان در کتب لغت به دوره آخر و روزگاری که در آن حوادث نامعمول یا کارهای ناپسند زیاد روی میدهد 2 و قسمت واپسین از دوران که به قیامت بپیوندد 3 معنا شده است. آخر الزمان، علائم و خصوصیات آن در احادیثی که توسط محدثان شیعه و سنی نقل شده قابل بررسی و تأمل است 4.
این اصطلاح در قرآن، صریحاً بیان نشده امّا مطالب گوناگونی در باره این موضوع از آیات قابل استفاده است. قرآن به طور کلّی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان (الأَوّلینَ، المُستَقدِمینَ) و پسینیان (الأَخِرینَ، المُستَأخِرینَ) قسمت کرده است 5. افزون بر آن، آیاتی در قرآن از میراث‌بری زمین به وسیله صالحان و مستضعفان، پیروزی نهایی حق بر باطل و گسترش اسلام در سرتاسر جهان سخن می‌گوید که پس از وقوع بلاها و فتنههای بسیار محقّق می‌شود 6. این آیات با دوره پایانی دنیا ارتباط دارند 7 و برخی از نشانههای قیامت که از آن به «اَشْراط الساعة» تعبیر شده 8 نیز در این بخش واقع اند.
شناخت آخر الزمان یا فرجام‌شناسی (Eschatology) در بین ادیان ابراهیمی نیز به صورت ویژه و برجسته‌ای مورد توجه قرار گرفته است. پیشگوییهایی نیز در کتب مقدس آمده و اعتقاد به وقوع این پیشگوییها (Futurism) به شکل یک اصل مسلم مطرح گردیده است 9.
2. محدوده آخر الزمان
از آن جا که مفهوم «آخر» نسبی است و در تاریخ انقراض دنیا اختلاف فراوانی وجود دارد و قرآن نیز از تعیین وقتی مشخّص برای آن پرهیز کرده 10 محدوده آخر الزمان به دقّت قابل اندازه‌گیری نیست اما دو نظر کلی در این رابطه وجود دارد:
نظر اول: همه آن قسمت از زمان که بنا بر عقیده مسلمانان، دوران نبوت پیامبراسلام است تا وقوع قیامت 11. بنا بر آن می‌توان بعثت پیامبر را آغاز دوره آخر الزمان دانست 12. اتصاف حضرت محمد صلی الله علیه و آله به پیامبر آخر الزمان در میان مسلمانان، با این دو مطلب ارتباط دارد: نخست این که پیامبر اسلام، خاتم پیامبران است و شریعت وی به دلیل کامل بودن، تا پایان این عالم اعتبار دارد و او پیامبر آخرین قسمت از زمان است که به قیامت میپیوندد؛ دیگر این که در نخستین سدههای اسلام، حداقل تصور عده‌ای از مسلمان چنین بود که قیام قیامت نزدیک است و ظهور پیامبر اسلام در عصری واقع شده که به قیامت متصل است.
نظر دوم: فقط آخرین بخش از دوران یاد شده که در آن مهدی موعود ظهور می‌کند و تحولات عظیمی در عالم واقع می‌شود.
پی نوشت :
1.لسان العرب، ج6، ص86، ذیل«زمن»
2.فرهنگ معین، ص15
3.فرهنگ متوسط دهخدا، ج1، ص23
4.دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج1، ص134_ 145، مدخل «آخر الزمان»
5.واقعه / 13، 39 و 49؛ حجر / 24
6.اعراف / 128؛ نور / 55؛ قصص / 5؛ فتح / 28 و ...
7.قیام و انقلاب مهدی، ص5 و 6
8.محمد / 18
9.آخر الزمان و فلسفه تاریخ؛ مهدی و مهدویت از دیدگاه نهج البلاغه
10.لقمان / 34؛ احزاب / 63 و زخرف / 85
11.بحار الانوار، ج40، ص177؛ ج2، ص87؛ ج9، ص319؛ ج12، ص282
12.التحریر و التنویر، ج26، ص104
3. ضرورت دفاع از ارزش‌ها در آخر الزمان
آن چه که با شنیدن نام آخر الزمان به ذهن هر دینداری متبادر می‌گردد، دورانی سخت و مملو از فتنهها و بلاهاست. انتظار قرآن و احادیث معصومین علیهم السلام از پیروان حقیقی دین، دفاع از ارزش‌ها و مقابله با کمرنگ شدن نقش و تأثیر آن‌ها در حیات فردی و اجتماعی است.
حضرت علی علیه السلام به هنگام بدرقه اباذر _ در عین تحریم توسط عثمان _ او را به جهت دفاع از حریم دین و ارزش‌های آن تحسین می‌فرماید:
یا أَبَاذَرٍّ، إنک غَضِبْتَ للهِِ، فَارْجُ مَنْ غَضِبْتَ لَهُ، إِنَّ الْقَوْمَ خَافُوکَ عَلَی دُنْیاهُمْ، وَخِفْتَهُمْ عَلَی دِیر.ک، فَاتْرُکْ فِی أَیدِیهِمْ مَا خَافُوکَ عَلَیهِ، وَاهْرُبْ مِنهُمْ بِمَا خِفْتَهُمْ عَلَیهِ 1.
آن چه از گفتار حضرت بر میآید این است که ارزش‌های حقیقی دین، قابل مسامحه و اغماض نیستند و به هیچ وجه نباید وجه المصالحه قرار گیرند. به گونه‌ای که امام حسین علیه السلام هدف از قیام خود را احیای این ارزش‌ها معرفی نمودند. با نگاهی به زندگی ائمه معصومین علیهم السلام واضح می‌شود که تمامی شئون حیات پر برکتشان در جهت حفظ و برپایی ارزش‌های ناب اسلام و جلوگیری از نابودی و یا دگرگونی آن‌ها بوده است.
با عنایت به اخبار ائمه علیهم السلام و از جمله حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه، جابجایی و دگرگونی ارزش‌ها، امری حتمی و انکارناشدنی است و با توجه به این مطلب، شناخت تکلیف در هر زمانی بر طالب و جویای حقیقت لازم است: «لَیسَ طَالِبُ الدِّینِ مَنْ خَبَطَ أَوْ خَلَّطَ» 2.
یکی از ویژگیهای آخر الزمان، مشتبه شدن حق و باطل و دشواری تشخیص مرز بین آن‌هاست که قران کریم راه دستیابی به این قوه تشخیص را تقوا معرفی می‌کند 3. بنا بر این پس از جمع کلام خداوند در قرآن و کلام حضرت علی علیه السلام که برترین مفسر قرآن است می‌توان گفت که جویای حقیقت در عمل، تحصیل تقوا می‌کند و این تقواست که او را از اشتباه در شناخت ارزش‌ها و آمیختن حق و باطل مصون می‌دارد.
پی نوشت :
1.نهج البلاغه، خطبه130
2.همان، نامه 21
3.انفال / 39